|
K
R E U XIV
SHPALLJA
E PAVARĖSISĖ SĖ SHQIPĖRISĖ
Aleanca Ballkanike dhe ēėshtja shqiptare
Kryengritjet e mėdha shqiptare dhe lufta
italo-turke e kishin dobėsuar pozitėn e Turqisė nė Ballkan dhe u
kishin krijuar popujve tė kėsaj zone kushte tė favorshme pėr zhdukjen
e plotė tė sundimit osman. Kėto ngjarje, nga ana tjetėr, shqetėsuan e
vunė nė lėvizje qeveritė e shteteve ballkanike. Gjendjen e krijuar nė
Ballkan, sipas tyre, mund ta shfrytėzonte Austro-Hungaria pėr tė
pushtuar sanxhakun e Pazarit tė Ri, ndėrsa lėvizja ēlirimtare nė
Shqipėri e nė Maqedoni mund tė shpinte nė autonominė e kėtyre
vendeve, gjė qė ishte nė kundėrshtim me planet ekspansioniste serbe,
malazeze, bullgare e greke. Shtetet ballkanike, me gjithė kontradiktat e
thella qė kishin ndėrmjet tyre, shpejtuan tė lidhnin njė aleancė
politike e ushtarake pėr ti dalė pėrpara ēdo tė papriture dhe pėr
ta zgjidhur ēėshtjen nė pėrputhje me interesat dinastikė. Formimin e
njė aleance tė tillė e pėrkrahte edhe Rusia cariste, e cila kėrkonte
ta pėrdorte atė si gardh kundėr shtrirjes austro-gjermane nė Evropėn
Juglindore.
Bisedimet pėr formimin e kėsaj aleance i kishin filluar qysh nė tetor
1911 kryeministri bullgar Geshov dhe ai serb Milovanoviē. Njė nga ēėshtjet
themelore tė kėtyre bisedimeve ishte, krahas asaj tė Maqedonisė, edhe
ajo e copėtimit tė Shqipėrisė. Kjo kishte tė bėnte me synimet e
Serbisė pėr tė dalė nė detin Adriatik e pėr tu lidhur me tregjet
e Evropės Perėndimore. Prandaj Milovanoviēi e shikonte si njė rrezik
formimin e njė shteti shqiptar. Duke pėrdorur si argument tė
ashtuquajturėn paaftėsi tė shqiptarėve pėr tė formuar shtetin
e tyre, ai kėrkonte bashkimin e Shqipėrisė sė Veriut e tė Verilindjes
me Serbinė dhe tė Shqipėrisė sė Jugut me Greqinė. Qysh nė ditėt e
para tė bisedimeve tė dyja qeveritė kishin rėnė nė marrėveshje tė
njihnin tė drejtėn e plotė tė Serbisė mbi vilajetin e Shkodrės dhe
mbi atė pjesė tė vilajetit tė Kosovės qė ndodhej nė veri tė Bjeshkėve
tė Sharrit, ndėrsa Bullgarisė tė drejtėn mbi vilajetin e Adrianopojės.
Por bisedimet u zgjatėn pėr shkak tė kontradiktave qė lindėn nė
lidhje me ndarjen e tokave tė tjera tė vilajetit tė Kosovės dhe tė
vilajeteve tė Manastirit e tė Selanikut.
Austro-Hungaria, nga ana e saj, u pėrpoq ta sabotonte kėtė aleancė qė
po formohej me pjesėmarrjen aktive tė Rusisė. Pėr tė lidhur pas vetes
Malin e Zi e Greqinė, ajo i premtonte mbretit Nikolla toka shqiptare deri
afėr Shkodrės, ndėrsa Greqisė i propozonte tė hynte nė njė bllok
ballkanik kundėrsllav me Austro-Hungarinė, Rumaninė e Shqipėrinė. Por
kėto orvatje nuk patėn sukses.
Mė 13 mars 1912 u pėrfundua marrėveshja serbo-bullgare. Ajo pėrmbante
njė shtojcė tė fshehtė, sipas tė cilės Bullgaria i njihte Serbisė
jo vetėm tokat me popullsi serbe, por edhe aneksimin e tokave shqiptare nė
veri e nė perėndim tė Bjeshkėve tė Sharrit (Shqipėrinė e Mesme,
Veriore dhe Verilindore), kurse Serbia i njihte Bullgarisė tokat nė
lindje tė Rodopit dhe tė lumit Struma. Territori midis Bjeshkėve tė
Sharrit, lumit Struma dhe liqenit tė Ohrit, me qytetet kryesore Dibėr, Kėrēovė,
Gostivar, Tetovė, Kumanovė e Shkup, u quajtėn si zonė e diskutueshme;
si arbitėr pėr zgjidhjen e kėsaj ēėshtjeje u caktua cari i Rusisė.
Krahas bisedimeve serbo-bullgare u zhvilluan edhe bisedimet
bullgaro-greke, tė cilat pėrfunduan mė 29 maj me nėnshkrimin e njė
marrėveshjeje mbrojtėse nė rast sulmi nga ana e Turqisė.
Aleanca Ballkanike, me gjithė kompromiset e arritura, pėrmbante nė
vetvete farėn e pėrēarjes midis vendeve ballkanike. Nga ana tjetėr,
ajo pėrbėnte njė rrezik tepėr serioz pėr ekzistencėn e kombit
shqiptar.
Pas pėrpjekjeve tė Vjenės, pėr ti kėrkuar Portės sė Lartė
zbatimin e politikės sė decentralizimit, diplomacia ballkanike u bė mė
aktive. Mali i Zi, i cili vazhdonte gjithnjė tė organizonte provokacione
nė kufi, i ftoi aleatėt ballkanikė tė hidheshin menjėherė nė luftė
kundėr Turqisė. Ai dėrgoi emisarėt e vet nė Shkodėr pėr tė bindur
klerin katolik ta ndihmonte nė veprimin qė do tė ndėrmerrte kundėr
Turqisė, me qėllim qė tė ēlirohej rrethi ose gjithė vilajeti i
Shkodrės dhe tė hynte nė njė union real me Malin e Zi. Pėrfaqėsuesit
e klerit katolik tė Shkodrės nuk e pranuan kėtė projekt. Kėto pėrpjekje
tė aleatėve ballkanas kishin mbėshtetjen e qeverisė ruse.
Porta e Lartė, nga njėra anė, u deklaroi shteteve ballkanike se nuk
kishte aspak ndėrmend tu jepte shqiptarėve autonominė, ndėrsa, nga
ana tjetėr, shpalli mė 23 gusht, nė njė redaktim tė ri, kėrkesat e
shqiptarėve tė pranuara prej saj. Duke mos pėrmendur asnjėherė nė to
fjalėt Shqipėri e shqiptarė, qeveria turke synonte ti qetėsonte
shtetet ballkanike dhe tu jepte atyre tė kuptonin se privilegjet e dhėna
mund tė shtriheshin edhe mbi popullsinė joshqiptare tė vilajeteve tė
Kosovės, tė Manastirit dhe tė Janinės, nėse do tė ishte nevoja qė
ajo tu bėnte njė interpretim tė tillė. Por kjo nuk i kėnaqi aspak
shtetet ballkanike. Sukseset e rrufeshme tė kryengritjes shqiptare dhe
ngjarjet nė frontin e Tripolit kishin treguar qartė kalbėsinė e
Perandorisė Osmane dhe paaftėsinė e saj ushtarake. Tė nxitur nga kjo,
ato filluan tė bėnin pėrgatitje tė ethshme pėr ti shpallur luftė
Turqisė.
Qeveria malazeze kishte pėrfunduar me Bullgarinė njė marrėveshje
verbale, sipas sė cilės kjo e fundit i njihte Cetinės tokat qė do tė
pushtonte nė rast lufte kundėr Turqisė. Mali i Zi, me qėllim qė tė
shkaktonte sa mė parė konfliktin ballkanik, bėri tė gjitha pėrpjekjet
me anėn e bajraktarėve, si Sokol Baci etj., qė ishin nė shėrbim tė
tij, ti hidhte malėsorėt katolikė shqiptarė nė luftė kundėr
turqve, tė cilėt kishin krijuar nė Malėsi njė gjendje tė
padurueshme. Urrejtja e papėrmbajtur e malėsorėve kundėr sundimtarėve
osmanė i bėri ata tė bashkėpunonin me malazezėt.
Kėtė bashkėpunim turqit e shfrytėzuan pėr tė nxitur fanatizmin fetar
nė vilajetin e Shkodrės dhe pėr tė bėrė masakra mbi popullsinė
katolike tė Zadrimės, njė pjesė e madhe e sė cilės u detyrua tė
arratisej nė male. Me politikėn e tyre tė terrorit turqit i afruan edhe
mė shumė malėsorėt katolikė me Malin e Zi. Luftime tė ashpra kundėr
forcave turke zhvilluan nė shtator tė vitit 1912 malėsorėt e Malėsisė
sė Madhe, tė pėrkrahur nga reparte malazeze, si edhe nga zadrimasit.
Ndėrkohė marrėdhėniet ndėrmjet Turqisė dhe shteteve tė Aleancės
Ballkanike po acaroheshin gjithnjė e mė shumė. Nuk e zbuti kėtė
acarim as vendimi i marrė nga Porta e Lartė mė 24 shtator pėr ti
shtrirė njė varg privilegjesh, qė u ishin njohur shqiptarėve, edhe mbi
popullsitė joshqiptare tė vilajeteve tė Rumelisė.
Nė fund tė shtatorit si Turqia, ashtu edhe shtetet ballkanike filluan
mobilizimin e ushtrive tė veta. Dukej qartė se konflikti i armatosur
ishte i pashmangshėm. Fuqitė e Mėdha e nė mėnyrė tė veēantė Rusia
u pėrpoqėn ta pengonin njė konflikt tė tillė qė mund tė shpinte nė
prishjen e status quo-sė nė Ballkan dhe nė njė luftė botėrore, pėr
tė cilėn ata nuk ishin pėrgatitur ende. Mė 7 tetor Austro-Hungaria e
Rusia deklaronin nė emėr tė Fuqive tė Mėdha qė, nė rast lufte ndėrmjet
Turqisė e shteteve ballkanike, nė mbarim tė konfliktit fuqitė nuk do tė
lejonin asnjė ndryshim tė status quo-sė territoriale nė Ballkan. Nė
njė kohė kur pėrfundimi i luftės nuk dihej, Vjena synonte, me anė tė
kėsaj deklarate, tė pengonte zgjerimin e shteteve ballkanike nė kurriz
tė Turqisė, ndėrsa Rusia tė siguronte mbrojtjen e aleatėve tė vet
ballkanikė nė rast disfate.
Megjithatė Lufta Ballkanike shpėrtheu. Mė 8 tetor Mali i Zi i shpalli
luftė Turqisė. Mė 17 tetor i shpallėn asaj luftė Serbia e Bullgaria
dhe njė ditė mė vonė Greqia.
Lufta
e Parė Ballkanike dhe Shqipėria
Lufta e Parė Ballkanike, pėrderisa drejtohej kundėr Turqisė dhe kishte
pėr qėllim bashkimin kombėtar tė popujve ballkanikė, objektivisht
kryente njė funksion pėrparimtar. Por ajo u drejtua nga qarqet
shoviniste tė vendeve tė Ballkanit dhe u kthye nė njė luftė
grabitqare, pushtuese, sidomos ndaj Shqipėrisė e Maqedonisė.
Shqiptarėt ishin po aq tė interesuar sa edhe popujt e tjerė tė shtypur
tė Ballkanit pėr tu ēliruar nga zgjedha osmane. Pėrfaqėsuesit e
tyre bėnė pėrpjekje pėr tu lidhur me fqinjėt nė luftėn e pėrbashkėt
kundėrosmane, por kėto pėrpjekje dėshtuan pėr faj tė krerėve tė
Aleancės Ballkanike, tė cilėt nuk dėshironin ti kishin shqiptarėt
si palė me tė drejta tė barabarta nė kėtė aleancė, sepse ishin marrė
vesh ndėrmjet tyre pėr copėtimin e Shqipėrisė. Prandaj, shqiptarėt
nuk hynė nė njė aleancė, krerėt e sė cilės synonin ti pėrdornin
ata si mish pėr top nė luftėn kundėr Perandorisė Osmane. Pjesėmarrja
e shqiptarėve nė kėtė aleancė, pa u njohur zyrtarisht tė drejtat e
tyre, do tė ishte njė vetėvrasje.
Planet aneksioniste tė Serbisė, tė Malit tė Zi e tė Greqisė kundrejt
Shqipėrisė, plane qė filluan tė viheshin nė jetė me shpėrthimin e
Luftės sė Parė Ballkanike, ishin pjellė e njė politike tė
pajustifikueshme armiqėsore ndaj njė populli fqinj, qė kishte bėrė njė
luftė tė vazhdueshme kundėr sundimit shekullor osman dhe kishte treguar
se ishte njė aleat i sigurt nė luftėn kundėr armikut tė pėrbashkėt.
Shtetet ballkanike jo vetėm dėrgonin ushtarėt e tyre tė vriteshin me
shqiptarėt, qė ishin tė vendosur tė mbronin deri nė fund lirinė e tėrėsinė
e tokės sė tyre, por edhe u jepnin Fuqive tė Mėdha njė armė tė fortė
nė dorė pėr tė ndėrhyrė nė punėt e Ballkanit, qė tė vinin nė
orbitėn e tyre si popullin shqiptar, ashtu edhe popujt fqinjė. Pėr kėtė
arsye, Lufta Ballkanike krijoi nė Shqipėri njė gjendje shumė tė ndėrlikuar
e kontradiktore. Nga njėra anė, nė masat popullore vazhdonte tė ishte
gjallė fryma e luftės kundėr zgjedhės osmane, nga ana tjetėr, po bėhej
gjithnjė mė i qartė rreziku qė kėrcėnonte Shqipėrinė nga fqinjėt
ballkanikė, tė cilėt pas dėbimit tė turqve nga gadishulli synonin tė
zinin vendin e Perandorisė Osmane nė tė dhe tė fshinin kombin shqiptar
nga harta politike e Ballkanit.
Ndryshe nga vendet e tjera ballkanike, Shqipėria edhe kėsaj radhe, nė kėto
ēaste tepėr kritike, u ndodh vetėm, me armikun e vjetėr nė vatėr dhe
e sulmuar nga agresorė tė rinj. Ky rrezik kombėtar vuri nė lėvizje tė
gjitha klasat e shtresat shoqėrore tė vendit. Pėrpara tyre u ngrit nė
mėnyrė mė serioze ēėshtja e fatit tė Shqipėrisė, e qėndrimit qė
duhej mbajtur ndaj konfliktit ballkanik, e mėnyrave dhe e mjeteve pėr ta
shpėtuar Shqipėrinė nga katastrofa qė kėrcėnonte Turqinė.
Qysh nė fillim tė tetorit gazeta Liri e Shqipėrisė, qė pėrfaqėsonte
opinionin e kolonisė shqiptare tė Sofjes, duke parashikuar ngjarjet, u
drejtohej shqiptarėve me thirrjen: ... tė marrim armėt dhe tė
mbrojmė kufijtė e mėmėdheut tonė, duke kėrkuar autonominė e Shqipėrisė.
Po kjo gazetė u drejtohej shqiptarėve tu pėrmbaheshin udhėzimeve tė
Sami Frashėrit nė veprėn Shqipėria ēka qėnė, ēėshtė e
ēdo tė bėhetė?, d.m.th. ti jepnin njė goditje tė fortė
Turqisė pėr tė mos u rrokullisur me tė nė greminė.
Ndryshe e vlerėsuan gjendjen kolonitė shqiptare tė mėrgimit nė ShBA.
Ato u nisėn nga fakti se Turqia, megjithėse ishte armike e Shqipėrisė,
u kishte njohur shqiptarėve disa tė drejta kombėtare, kurse pjesėtarėt
e Aleancės Ballkanike synonin ta copėtonin atė krejtėsisht. Prandaj
mbledhja e pėrfaqėsuesve tė kolonive shqiptare tė ShBA-sė, qė u bė
mė 6 tetor 1912 nė Boston, duke ... marrė nė sy atė qė po mundet
Turqia, e qė shtetet e Ballkanit do ta ndajnė Shqipėrinė nė mes
tyre, deklaronte: Ėshtė detyrė e atdhetarėve shqiptarė tė jenė
plotėsisht tė bashkuar me guvernėn (qeverinė - shėn. i aut.) otomane
kundėr armiqve tė Mbretėrisė. Ndonėse frymėzohej nga qėllime
patriotike, qėndrimi i kolonive shqiptare tė ShBA-sė pėrmbante nė
vetvete njė rrezik tė madh pėr vendin. Pėrkrahja pa kushte qė
shqiptarėt do ti jepnin Turqisė nė luftėn kundėr Aleancės
Ballkanike do tė sillte si pasojė qė Shqipėria tė pėsonte tė njėjtin
fat qė do tė pėsonte Turqia nė Ballkan dhe do tu jepte njė
argument tė fortė qeverive tė Aleancės Ballkanike pėr tė mbrojtur pėrpara
opinionit publik ndėrkombėtar planin e copėtimit tė Shqipėrisė si njė
provincė e thjeshtė turke.
Brenda nė Shqipėri nismėn pėr njė veprim politik, qė ta nxirrte
vendin nga gjendja e vėshtirė dhe e ndėrlikuar e krijuar nga Lufta
Ballkanike, e morėn shoqėritė atdhetare, Komiteti Shpėtimi dhe
Shoqėria e Zezė pėr Shpėtim qė ishte krijuar nė Shkup. Pėrfaqėsuesit
e tyre Sali Gjuka, Nexhip Draga, Bedri Pejani, Mithat Frashėri etj.,
organizuan nė Shkup mė 14 tetor 1912 njė mbledhje, pėr tė cilėn
ishte marrė qysh pėrpara edhe miratimi i Hasan Prishtinės e i Bajram
Currit, qė kishin shkuar nė front pėr organizimin e mbrojtjes sė
tokave shqiptare.
Mbledhja e Shkupit arriti nė pėrfundimin se Perandoria Osmane do ta
humbiste luftėn dhe vendosi tu njoftonte Fuqive tė Mėdha se populli
shqiptar po i kapte armėt jo pėr tė forcuar sundimin e Turqisė nė
Ballkan, por pėr ti dalė zot tėrėsisė tokėsore e lirisė sė
Shqipėrisė. Pra, vijonte deklarata, shqiptarėt nuk do tė pranonin pėr
katėr vilajetet veēse njė formė tė vetme qeverisjeje. Ky vendim pėrputhej
me atė qė ishte shprehur nga gazeta Liri e Shqipėrisė dhe ishte
vendimi mė i drejtė e mė realist qė mund tė merrej nė kėto
rrethana. Ai iu dorėzua pėrfaqėsuesve tė fuqive tė huaja nė Shkup mė
16 tetor.
Mbledhja e Shkupit caktoi edhe njė delegacion, i cili do tė shkonte nė
Malėsi tė Madhe pėr ti shkėputur malėsorėt nga bashkėpunimi me
Malin e Zi. Ky delegacion u autorizua gjithashtu tė merrej vesh me
krahinat e tjera tė vendit pėr organizimin e njė kuvendi kombėtar qė
do tė vendoste pėr fatin e atdheut. Por ai nuk mundi tė arrinte nė Malėsi
tė Madhe; ngjarjet nė frontin e luftės ishin zhvilluar me njė shpejtėsi
tė tillė, qė e detyruan tė ndalej pėrkohėsisht nė Pejė e nė
Gjakovė, ku mori autorizimin nga popullsia pėr ta pėrfaqėsuar atė nė
veprimtaritė qė po ndėrmerreshin kundėr copėtimit tė vendit. Prej kėtej
delegacioni i Kosovės u drejtua nė Shqipėrinė e Mesme e tė Jugut, ku
ishin marrė nisma nga rrethet atdhetare lokale pėr organizimin e
kuvendit kombėtar dhe kishte filluar zgjedhja e delegatėve.
Ushtritė e aleatėve ballkanikė
brenda njė kohe tė shkurtėr e shpartalluan ushtrinė turke nė tė
gjitha frontet. Trupat bullgare, pasi thyen qėndresėn e forcave turke, tė
pėrqendruara nė Trakėn Lindore, iu drejtuan Adrianopojės. Forcat e
Malit tė Zi, tė ndara nė tri kolona, sulmuan dy nė drejtim tė Shkodrės
dhe njėra nė drejtim tė Pejės. Brenda tri javėsh ato pushtuan Pejėn
dhe iu drejtuan Shkodrės.
Mbreti Nikolla i Malit tė Zi, ndėrsa u premtonte malėsorėve se do tė
respektonte flamurin shqiptar, nė thirrjen drejtuar popullit malazez e
ftonte kėtė tu jepte dorėn vėllezėrve nėn zgjedhė tė Malėsisė,
tė cilėt prej mė shumė se dy vjetėsh luftonin pėr tė drejtat e
lirinė e tyre dhe pėr bashkimin me Malin e Zi. Kur doli nė shesh
mashtrimi i mbretit malazez dhe kur nė tokat shqiptare tė pushtuara, nė
vend tė flamurit kombėtar u ngrit ai i Malit tė Zi, malėsorėt, qė
kishin marrė pjesė aktive nė kėtė luftė krahas ushtrive malazeze, u
tėrhoqėn nė masė nga lufta.
Edhe mbreti serb Pjetėr, nė manifestin qė shpalli nė fillim tė fushatės
ushtarake serbe, deklaronte nė mėnyrė demagogjike se do tu sillte
edhe shqiptarėve lirinė, vėllazėrinė dhe barazinė.
Mė 15 tetor filloi mėsymja e trupave serbe nė rajonin e Vranjės, ndėrsa
mė 18 tetor u hodh nė sulm gjithė ushtria prej 286 000 vetash, nė
drejtimin Nish-Manastir-Elbasan, Nish-Manastir-Selanik dhe
Kurshunli-Prizren-Durrės. Forca tė tjera sulmuan nga veriu, nė
drejtimin Rashkė-Mitrovicė-Pejė dhe Javor-Priepolje.
Turqia u gjend e papėrgatitur pėr luftė. Qeveria turke vendosi tė
formonte repartet e armatosura vullnetare shqiptare, qė do tė pajiseshin
me armė nga depot e shtetit. Doli edhe njė urdhėr i ministrit tė Luftės
pėr tu dėrguar shqiptarėve 50 000 pushkė. Megjithatė nuk u dėrgua
asgjė, shqiptarėt u lanė pa armė, nė mėshirėn e fatit. Qeveria
xhonturke nuk qe nė gjendje tė pėrfitonte nga forca e madhe e shqiptarėve
dhe nga gatishmėria pėr tė mbrojtur atdheun e vet.
Shqiptarėt e Kosovės, veēanėrisht ata tė Llapit dhe tė krahinave pėrreth,
u qėndruan me vendosmėri nė luftimet e Merdarit (14-18 tetor), nė veri
tė Podujevės, forcave tė Armatės sė parė dhe tė tretė serbe.
Ushtria turke njė ditė para betejės braktisi frontin nė disa pika.
Luftimet nė Merdar ishin tė ashpra. Serbėt e morėn atė pas humbjeve tė
mėdha. Edhe mbrojtja e kufirit nga Rashka nė Podujevė u mbeti vullnetarėve
shqiptarė, tė udhėhequr nga Isa Boletini. Me organizimin e mbrojtjes nė
veri tė Prishtinės u mor Hasan Prishtina, ndėrsa nė Gjakovė, Plavė e
Guci Bajram Curri.
Pasi morėn Merdarin, forcat serbe tė Armatės sė parė depėrtuan nė
Podujevė dhe, sė bashku me ushtritė e Armatės sė tretė, mė 20 tetor
filluan sulmin mbi Prishtinėn. Vullnetarėt shqiptarė luftuan me vendosmėri,
por pėr mungesė tė municionit u tėrhoqėn nga qyteti, qė ra po atė
ditė nė duart e serbėve. Mė 23 tetor u pushtua Vuēiterna dhe pas saj
Mitrovica.
Me organizimin e forcave vullnetare shqiptare nė zonėn e Gjilanit, tė
Moravės e tė Karadakut u mor Idriz Seferi, qė arriti tė grumbullojė 6
000 luftėtarė, tė cilėt u hodhėn nė kufirin me Serbinė, ku sė
bashku me forcat e vendit u bėnė ballė njėsive tė Armatės sė tretė
serbe. Luftimet nė kėtė trevė juglindore tė Kosovės vazhduan 7 ditė,
duke filluar nga koha e sulmit tė ushtrisė serbe mė 15 tetor. Pasi theu
qėndresėn e shqiptarėve nė kufirin juglindor tė Kosovės, ushtria
serbe mundi tė pushtonte mė 24 tetor qytetin e Gjilanit. Mė 23 tetor
serbėt pushtuan Vuēiternėn dhe pas saj Mitrovicėn.
Pas pushtimit tė Prishtinės ushtria serbe filloi veprime tė tjera nė pėrmasa
tė mėdha, tė cilat kishin si objektiv tė parė pushtimin e Ferizajt, tė
Kumanovės e tė Shkupit, pėr tė vijuar mė tej marshimin drejt jugut
dhe drejt pjesės perėndimore tė Shqipėrisė.
Natėn e 23-24 korrikut Armata e tretė serbe filloi njė marshim drejt
Shkupit e Kumanovės. Mė 24 tetor pushtoi Lipjanin dhe po nė kėtė ditė
iu afrua Ferizajt. Edhe mbrojtja e tij u mbeti rreth 10 000 vullnetarėve
shqiptarė. Nė mesditėn e 25 tetorit ushtria serbe filloi sulmin e pėrgjithshėm
mbi qytetin, tė cilin e pushtoi nė mbrėmjen e 25 tetorit. Forcat
shqiptare u tėrhoqėn drejt Kaēanikut.
Por luftimet mė tė mėdha u bėnė nė Grykėn e Carralevės. Pas dy ditė
lufte me 2 000-3 000 vullnetarė shqiptarė, forcat serbe, pasi lanė kėtu
shumė ushtarė tė vrarė e tė plagosur, mė 26 tetor e pushtuan kėtė
grykė. Mė 30 tetor u pushtua Prizreni.
Beteja mė e madhe e trevės sė Kosovės ishte ajo e Kumanovės (22-24
tetor), ku serbėt hodhėn ushtrinė e Armatės sė parė, tė pėrbėrė
nga 126 000 veta. Armata turke e Vardarit kishte vendosur nė kėtė front
50 000 luftėtarė. Midis tyre kishte edhe disa mijėra ushtarė shqiptarė,
pėrveē forcave vullnetare tė ardhura nga treva e Kumanovės e rrethet e
tjera.
Mė 24 tetor ushtria turke u thye pėrfundimisht nė Kumanovė. Pas
pushtimit tė Kumanovės, mė 26 tetor forcat e Armatės sė parė serbe
pushtuan pa luftė Shkupin. Me pushtimin e Shkupit pėrfundoi faza e parė
e Luftės Balkanike. Periudha e dytė ishte ajo e luftės pėr pushtimin e
territoreve shqiptare nė pjesėn perėndimore tė vilajetit tė Kosovės,
nė vilajetet e Manastirit, tė Shkodrės e tė Janinės.
Sikurse shkruajnė gjeneralėt turq, pjesėmarrės nė kėto beteja,
shqiptarėt luftuan me trimėri tė madhe pėr tė mbrojtur atdheun e vet,
tokėn amtare. Ata nuk e braktisėn asnjėherė frontin dhe shpesh luftuan
edhe pasi ushtria turke kishte braktisur vijėn e luftės. Nė Betejėn e
Kumanovės u vra gjithė efektivi i batalionit tė ushtarėve tė
Gjilanit. Ndėrsa numri i pėrgjithshėm i shqiptarėve, qė u vranė nė
kėtė betejė, arrin nė 10 000 veta.
Pas pushtimit tė Shkupit, ushtria serbe vazhdoi mėsymjen drejt pjesės
perėndimore tė vilajetit tė Kosovės (drejt Prizrenit, Pejės, Gjakovės
etj.), drejt vilajeteve tė Manastirit (pushtuan Manastirin), tė Shkodrės
e tė Janinės. Ata kaluan nėpėr luginėn e Drinit, pushtuan Lumėn,
Mirditėn e Matin, dolėn nė Lezhė dhe u dyndėn nė Shqipėrinė e
Mesme. Njė pjesė e tyre iu drejtua Durrėsit, kurse kolona tė tjera u
nisėn drejt veriut dhe, sė bashku me forcat malazeze qė kishin marrė
Shėngjinin, plotėsuan rrethimin e Shkodrės.
Shqiptarėt, tė braktisur nga ushtritė osmane, edhe pse luftuan kudo me
trimėri, nuk qenė nė gjendje tė ndalnin sulmin e kombinuar tė aleatėve
ballkanikė, tė pėrgatitur ushtarakisht prej dhjetėra vjetėsh dhe tė
armatosur deri nė dhėmbė. Nė fillim tė dhjetorit tė vitit 1912
ushtritė serbo-malazeze kishin pushtuar pjesėn mė tė madhe tė Shqipėrisė
dhe arritėn nė jug deri nė luginėn e Shkumbinit, nė vijėn Durrės-Kavajė-Peqin-Elbasan-Pogradec-Strugė.
Ndėrkohė edhe ushtria greke, pasi theu forcat turke nė Thesali e nė
Epir, mori Selanikun, rrethoi Janinėn, shtiu nė dorė Sazanin dhe
zbarkoi nė Himarė, tė cilėn e pushtoi bashkė me disa fshatra pėrreth.
Menjėherė pas sukseseve tė para qeveritarėt e Serbisė, tė Malit tė
Zi dhe tė Greqisė, si edhe shtypi i tyre, filluan ti deklaronin
gjithnjė mė hapur qėllimet e veta ndaj Shqipėrisė, duke i justifikuar
ato me argumentet absurde tė paaftėsisė sė fiseve tė egra e
barbare shqiptare pėr tė formuar shtetin e vet.
Kėto deklarata u shoqėruan me njė veprimtari gjakatare, terroriste,
shfarosėse tė ushtrive malazeze e serbe dhe mė vonė greke kundėr
popullsisė shqiptare, qė nuk mėshiruan as gratė, as fėmijėt e as
pleqtė. Pushtimi i Kosovės e i viseve tė tjera tė Shqipėrisė u shoqėrua
me vrasje nė masė tė luftėtarėve kosovarė dhe me masakrimin e me shpėrnguljen
e popullsisė. Qėllimi i Beogradit ishte qė Serbia tė bėhej shtet i
pastėr, thjesht serb, nacional. Proklamatave tė mbretit tė Serbisė,
pėr barazinė e shqiptarėve me serbėt nė shtetin e Serbisė, ua zunė
vendin pas fillimit tė luftės urdhrat pėr shfarosjen e shqiptarėve.
Gjeneralėt serbė pranonin haptazi atėherė se ne i linim tė qetė
turqit, por vramė sa mundėm ē'qenė shqiptarė. Deviza e ushtrisė
serbe ishte: Tė shfarosim shqiptarėt!.
Kudo qė shkelėn, nė fshatrat e qytetet e Kosovės dhe tė tė gjithė
Shqipėrisė, serbėt mbollėn vdekje e shkatėrrime. Vetėm nė dy muajt
e parė tė luftės, nė tetor-nėntor 1912, u vranė 25 000 shqiptarė.
Vrasja e shqiptarėve ishte programuar zyrtarisht nga Beogradi, qė kishte
urdhėruar tė mos lihej asnjė gjurmė shqiptare nė ato vise.
Qytete tė tėra, si Prishtina, Vuēiterna, Ferizaj, Gjilani, Kumanova,
Presheva, Prizreni, Peja etj., iu nėnshtruan shkatėrrimeve. Fshatrat pėrreth
kėtyre qyteteve u bėnė shkrumb e hi, ndėrsa banorėt e tyre, pa
kursyer as gratė, pleqtė e fėmijėt, u vranė ose u dogjėn tė gjallė,
nė zjarrin e shtėpive tė tyre. Ushtria malazeze plaēkiti Gjakovėn dhe
dogji pazarin e saj. Sikurse pohonte sekretari i N. Pashiēit, nė rrugėn
midis Prizrenit dhe Pejės kishte vetėm fshatra tė djegura, ndėrsa
banorėt e tyre ishin masakruar. Nė Pejė vriteshin ēdo ditė 25
shqiptarė. Pasi shtypėn qėndresėn e 2 000 lumjanėve, serbėt, nė
tetor 1912, masakruan popullsinė e Lumės, 700 veta, duke pėrfshirė
pleqtė, gratė, fėmijėt e madje edhe ata tė sapo lindur qė u therrėn
ose u dogjėn tė gjallė nė shtėpitė e tyre, dogjėn e rrafshuan me
tokėn thuajse tė gjitha fshatrat e Lumės. Fshati Nishor, nė veriperėndim
tė Prizrenit u rėnua nga goditjet e artilerisė, ndėrsa popullsia u
masakrua, u vranė gjithė burrat. Bashkėkohėsit shkruanin se nė
fshatra tė tėra tė Kosovės nuk mbeti i gjallė asnjė njeri.
Nė territorin midis Kumanovės e Shkupit, sipas njoftimeve tė shtypit tė
kohės, u vranė 3 000 veta, nga tė cilėt 2 000 nė rrethin e Shkupit.
Terrorit tė paparė iu nėnshtrua edhe popullsia e qytetit tė Shkupit.
Ēdo ditė oficerėt serbė organizonin ekspedita nė fshatrat rreth
Shkupit pėr tė terrorizuar dhe pėr tė masakruar fshatarėt. Mijėra njėrėz
tė pambrojtur vinin nga Kumanova e nga Presheva, duke shpresuar tė
gjenin shpėtim nė Shkup. Por edhe kėtu i priste vdekja nga ushtarėt
serbė ose nga uria. Masakra tė mėdha u bėnė nė Malin e Zi tė
Shkupit, ku u dogjėn 29 fshatra shqiptare. Pas pushtimit tė Ferizajt, u
vranė kėtu 1 200 veta.
Gjatė kėsaj fushate persekutimesh ndaj shqiptarėve u arrestuan nė
rrethet e Shkupit, nė muajin nėntor, Hasan Prishtina, Nexhip Draga,
Idriz Seferi, Sait Hoxha, Kosum Seferi dhe mjaft udhėheqės tė tjerė tė
lėvizjes shqiptare, tė cilėt, meqė nuk pranuan tė nėnshkruanin
deklaratat e besnikėrisė ndaj Serbisė, u hodhėn nė burgjet e
Beogradit, ku u mbajtėn deri mė 16 maj 1913.
Pushtimi i Kosovės u shoqėrua me shpėrngulje nė masė tė popullsisė
shqiptare nga trojet e tyre amtare. Vetėm nė periudhėn e Luftės sė
Parė Ballkanike u shpėrngulėn nga vise tė ndryshme tė vilajetit tė
Kosovės rreth 150 000 shqiptarė.
Shpallja e Pavarėsisė sė Shqipėrisė
Fitoret e rrufeshme tė shteteve ballkanike i detyruan Fuqitė e Mėdha tė
rishikonin vendimin e tyre pėr tė mos lejuar ndryshimin e status quo-sė
nė Ballkan. Qysh nė fund tė tetorit nė rrethet diplomatike dhe nė
shtypin evropian filloi tė flitej pėr nevojėn e ndryshimeve
territoriale nė tė mirė tė aleatėve ballkanikė. Nė kėto kushte,
patriotėt shqiptarė qė ndodheshin jashtė atdheut vendosėn tė ndėrmerrnin
njė veprim tė ri politik krahas atij tė Shoqėrisė sė zezė pėr
shpėtim e tė rretheve tė tjera atdhetare brenda vendit. Qėllimi i kėtij
veprimi do tė ishte tė shpėtohej Shqipėria nga copėtimi, tė ruhej tėrėsia
e saj tokėsore e tė mblidhej njė kuvend kombėtar qė do tė vendoste pėr
fatin e saj. Nismėn pėr kėtė veprim tė ri e morėn Ismail Qemali dhe
Luigj Gurakuqi, tė cilėt mendonin se do tė kishin pėrkrahjen e Lidhjes
Tripalėshe. Ata u nisėn nga Stambolli dhe arritėn nė Bukuresht, ku mė
5 nėntor 1912 organizuan mbledhjen e kolonisė shqiptare tė atjeshme.
Aty u vendos tė themelohej njė komitet drejtonjės qė tė merrte
nė dorė qeverinė e vendit; tė krijohej njė komision qė do tė
shkonte nė Evropė pėr tė mbrojtur pėrpara qeverive tė Fuqive tė Mėdha
tė drejtat kombėtare e lokale tė popullit shqiptar dhe njė
komitet nė Bukuresht, qė do tė bashkėrendonte veprimtarinė e
komiteteve tė tjera brenda e jashtė Shqipėrisė pėr ti ardhur
atdheut nė ndihmė. Mbledhja e Bukureshtit nė vendimin e saj nuk pėrcaktoi
qartė nėse do tė kėrkohej autonomi a pavarėsi. Kjo do tė pėrcaktohej,
siē duket, nga zhvillimi i mėtejshėm i ngjarjeve dhe nga qėndrimi qė
do tė mbanin kundrejt ēėshtjes shqiptare Fuqitė e Mėdha. Pėr kėtė
qėllim Ismail Qemali me shokė shkoi nė Vjenė, ku bisedoi me
ambasadorin anglez, Berhtoldin, dhe me ambasadorin italian. Gjatė rrugės
ose ndoshta nė kryeqytetin austriak Ismail Qemali u njoftua pėr lėvizjen
qė kishte filluar nė Shqipėri pėr mbledhjen e njė kuvendi kombėtar.
Ai i deklaroi mė 10 nėntor ambasadorit anglez se do tė nisej sė
shpejti pėr nė Vlorė pėr tė marrė pjesė nė njė mbledhje tė krerėve
shqiptarė, se shqiptarėt ishin tė vendosur tė ruanin vendin e tyre, se
ata do tė luftonin deri nė pikėn e fundit tė gjakut pėr tė mos
lejuar njė copėtim tė tij dhe se krijimi i njė Shqipėrie mė vete do
tė mėnjanonte njė ndėrhyrje tė Austrisė dhe tė Italisė.
Ideja pėr mbledhjen e njė kuvendi nė Shqipėri, qė do tu paraqiste
Fuqive tė Mėdha kėrkesat e popullit shqiptar, kishte gjetur pėrkrahjen
e qeverisė austro-hungareze. Berhtoldi e njoftoi Ismail Qemalin se Vjena
ishte pėr njė Shqipėri autonome. I tillė ishte edhe opinioni qė
mbizotėronte nė rrethet diplomatike tė Fuqive tė tjera tė Mėdha. Por
autonomia nė kuadrin e Perandorisė Osmane tashmė nuk kishte asnjė
kuptim. Ushtria osmane nė Ballkan ishte shpartalluar nė tė gjitha
frontet. Trupat serbe, malazeze e greke kishin hyrė thellė nė tokėn
shqiptare.
Nė kėto kushte e vetmja zgjidhje e drejtė e ēėshtjes shqiptare ishte
ajo e shpalljes sė pavarėsisė. Nė kėtė pėrfundim arriti grupi i
atdhetarėve i kryesuar nga Ismail Qemali, i cili mė 19 nėntor
deklaronte nė Trieste, ku kishte arritur bashkė me shokėt, se: ...
menjėherė pas mbėrritjes sė tij nė Shqipėri do tė shpallej pavarėsia
e Shqipėrisė dhe do tė zgjidhej qeveria e pėrkohshme. Nga Triestja
komisionit qė ishte formuar nė Vlorė pėr pėrgatitjen e mbledhjes sė
kuvendit kombėtar iu dėrgua njė telegram, me anė tė tė cilit kėrkohej
qė tė merreshin masa pėr thirrjen e delegatėve.
Ideja e pavarėsisė sė Shqipėrisė dhe lajmi i mbledhjes sė kuvendit
kombėtar u pritėn me entuziazėm tė madh nė Shqipėri, ku gjetėn njė
truall tė pėrgatitur qysh mė parė nga rrethet atdhetare tė vendit. Kėto
rrethe kishin vendosur lidhje ndėrmjet tyre dhe kishin caktuar Vlorėn si
qendėr ku do tė bėhej mbledhja e pėrfaqėsuesve tė kombit shqiptar.
Grupi i kryesuar nga Ismail Qemali arriti nė Durrės mė 21 nėntor. Sė
bashku me atdhetarėt durrsakė ai vendosi tė ngrinte nė qytet flamurin
kombėtar. Por autoritetet osmane, tė ndihmuara nga armiku i Lėvizjes
Kombėtare Shqiptare dhespot Jakovi, arritėn, ndonėse pėrkohėsisht, ta
pengonin kėtė veprim. Komanda turke e Janinės u orvat nga ana e saj ta
kapte Ismail Qemalin gjallė ose vdekur, por shumė shpejt u detyrua tė
hiqte dorė nga ky vendim. Administrata turke nė krahinat e Shqipėrisė,
tė papushtuara ende nga ushtritė ballkanike, nė pėrgjithėsi nuk ishte
nė gjendje ta pengonte lėvizjen shqiptare. Ajo i trembej shumė njė
konflikti tė armatosur me shqiptarėt, nė njė kohė kur po ndiqej kėmba-kėmbės
nga aleatėt ballkanikė dhe kur e vetmja rrugė tėrheqjeje nė perėndim
ishte Shqipėria.
Tė shoqėruar nga delegatėt e Durrėsit, tė Shijakut, tė Tiranės e tė
Krujės, Ismail Qemali me shokėt e tij u nisėn pėr nė Kavajė. Prej
andej nėpėr Karatoprak kaluan nė Fier, ku u takuan me delegatėt e
Kosovės, dhe mė 25 nėntor arritėn nė Vlorė. Kėtu delegatėt e
popullit shqiptar u pritėn me festė. Njė zjarr i shenjtė
patriotizmi, - shkruan Ismail Qemali nė kujtimet e tij, - kishte pushtuar
qytetin ku kisha lindur dhe populli mė pėrshėndeste kudo me entuziazėm
dhe gėzim.
Puna e parė e udhėheqėsit patriot qysh mė 26 nėntor ishte organizimi
i forcave tė armatosura. Pėr kėtė qėllim ai ngriti njė komision
organizues dhe u dėrgoi pleqėsive tė katundeve njė qarkore, me anėn e
sė cilės porositeshin tė mobilizonin njerėzit e aftė pėr armė dhe
ti mbanin ata nė gatishmėri.
Ndėrkohė, ushtria serbe po pėrparonte me shpejtėsi nė tokat
shqiptare. Ajo po i afrohej Durrėsit, Tiranės, Krujės dhe Elbasanit.
Rrethet atdhetare tė kėtyre qyteteve vendosėn ta shpallnin sa mė parė
pavarėsinė pėr ti vėnė autoritetet ushtarake serbe pėrpara faktit
tė kryer. Mė 25 nėntor Elbasani shpalli i pari pavarėsinė. Tė nesėrmen
atė e shpallėn Durrėsi e Tirana dhe mė 27 nėntor Kavaja, Peqini e
Lushnja.
Pėr shkak tė pėrparimit tė pandalur tė ushtrive serbe, gjendja nė
Shqipėri po bėhej gjithnjė mė kritike. Kjo ishte arsyeja qė nė mbrėmjen
e 27 nėntorit delegatėt qė ndodheshin nė Vlorė, ndonėse nuk kishin
arritur ende pėrfaqėsuesit e disa krahinave, vendosėn tė mblidhnin tė
nesėrmen kuvendin kombėtar.
Mė 28 Nėntor 1912, nė orėn 14, u hap nė Vlorė Kuvendi Kombėtar. Nė
mbledhjen e parė tė Kuvendit morėn pjesė 37 delegatė, tė cilėt u
shtuan gjatė ditėve qė pasuan duke arritur nė 63 veta, qė pėrfaqėsonin
tė gjitha viset shqiptare. Pjesa mė e madhe e tyre ishin udhėheqės e
veprimtarė tė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare. Pėrveē Ismail Qemalit
merrnin pjesė Luigj Gurakuqi, Isa Boletini, Sali Gjuka, Bedri Pejani,
Rexhep Mitrovica, Vehbi Agolli, Nikollė Kaēorri, Jani Minga, Abdi
Toptani, Pandeli Cale, Dudė Karbunara, Lef Nosi, Mithat Frashėri, Mehmet
Dėralla, Hasan Hysen Budakova, Ajdin Draga, Sherif efendi Dibra, Dhimitėr
Mborja, Dhimitėr Zografi, Shefqet Daiu, Rexhep Ademi, Dhimitėr Berati,
Kristo Meksi, Xhelal Koprėncka, Spiro Ilo, Iljaz Vrioni, Hajredin
Cakrani, Shefqet Vėrlaci etj. Isa Boletini mbėrriti me 400 luftėtarė
kosovarė mė 29 nėntor, i pritur me gėzim tė madh nga popullsia dhe
nga delegatėt e Kuvendit. Nga udhėheqėsit e tjerė kosovarė, pėr
shkak tė rrethanave tė luftės, nuk mundėn tė merrnin pjesė Hasan
Prishtina, Nexhip Draga, Idriz Seferi, Sait Hoxha etj., qė ndodheshin nė
burgun e Beogradit, si edhe Bajram Curri, i cili, ndonėse u nis pėr nė
Kuvend, u pengua nga luftimet gjatė rrugės.
Pjesėmarrja nė Kuvend e delegatėve nga tė gjitha qytetet e Shqipėrisė,
duke pėrfshirė edhe ato qė ndodheshin tė pushtuara nga ushtritė
serbe, malazeze e greke, i dha atij karakterin e njė asambleje kombėtare
mbarėshqiptare. Kjo ishte njėherazi shprehje e vendosmėrisė sė tė
gjithė shqiptarėve pėr tu bashkuar nė shtetin e vet kombėtar, nė
tė cilin do tė pėrfshiheshin tė gjitha viset shqiptare.
Kuvendi zgjodhi si kryetar Ismail Qemalin, i cili foli pėr tė kaluarėn
e Shqipėrisė nėn sundimin osman dhe pėr luftėrat e shqiptarėve pėr
tė fituar tė drejtat e tyre. Ai vuri nė dukje se nė rrethanat e
krijuara nga Lufta Ballkanike e vetmja udhė shpėtimi ishte ndarja e
Shqipėrisė nga Turqia.
Propozimi i kryetarit u miratua njėzėri nga delegatėt, tė cilėt nėnshkruan
dokumentin historik pėr Pavarėsinė e Shqipėrisė, ku thuhej: ...
Shqipėria me sot tė bėhet mė vehte, e lirė e mosvarme.
Pastaj u ngrit madhėrisht flamuri kombėtar i Shqipėrisė pėrpara mijėra
njerėzve qė ishin mbledhur jashtė selisė sė Kuvendit e qė e pritėn
kėtė ngjarje historike me brohoritje entuziaste, ndėrsa populli pėrshkonte
duke kėnduar rrugėt e qytetit, oratorėt atdhetarė, si Jani Minga,
Murat Toptani etj., me fjalimet e zjarrta evokonin luftėrat e popullit
shqiptar pėr liri.
Nga Kuvendi i Vlorės doli gjithashtu qeveria e pėrkohshme e kryesuar nga
Ismail Qemali.
Rėndėsia
historike e Shpalljes sė Pavarėsisė
Shpallja e Pavarėsisė ishte njė akt me rėndėsi jetike pėr popullin
shqiptar. Ajo, nga njėra anė, mbylli njė epokė tė tėrė luftėrash e
pėrpjekjesh shekullore pėr tė hequr qafe zgjedhėn e huaj, pėr tė
ruajtur tėrėsinė territoriale tė atdheut e pėr tė formuar shtetin e
lirė kombėtar shqiptar duke kurorėzuar veprėn e Rilindjes dhe, nga ana
tjetėr, hapi njė epokė tė re, njė epokė luftėrash e pėrpjekjesh tė
tjera pėr ta mbrojtur pavarėsinė e fituar nga rreziqet e jashtme e tė
brendshme, pėr tė siguruar bashkimin kombėtar tė gjymtuar rėndė dhe
pėr tė vendosur rendin demokratik.
Ngritja e flamurit kombėtar nė Vlorė pėrfaqėsonte fitoren e pėrbashkėt
tė tė gjitha trevave shqiptare prej Rrafshit tė Dukagjinit nė veri e
deri nė Ēamėri nė jug, prej brigjeve tė Adriatikut e tė Jonit nė
perėndim e deri nė fushat e Kosovės, tė Tetovės, nė pellgun e
Shkupit, nė luginėn e Preshevės e tė Kumanovės, nė lindje. Kėto
treva, duke marrė pjesė gjallėrisht me pushkė e me penė nė lėvizjen
pėr ēlirimin kombėtar, vunė gurė nė themelet e pavarėsisė
shqiptare, i ēimentuan ato me gjakun e bijve mė tė mirė dhe i hapėn
rrugėn formimit tė shtetit shqiptar.
Kuvendi i Vlorės e shpalli pavarėsinė nė emėr tė tė gjithė
shqiptarėve, tė tė gjitha trevave shqiptare, qė dėrguan pėrfaqėsuesit
e tyre nė tė. Ai e trajtoi Shqipėrinė njė e tė pandarė. Edhe
qeveria shqiptare e Ismail Qemalit doli nė rrafshin ndėrkombėtar si pėrfaqėsuese
e gjithė popullsisė shqiptare dhe e tė gjitha tokave shqiptare, edhe
pse njė pjesė e madhe e tyre ishte e pushtuar nga ushtritė e shteteve
ballkanike. Edhe deklaratat e notat e protestės, qė kjo qeveri u dėrgoi
shteteve ballkanike e komandave tė tyre ushtarake, nė tė cilat kėrkoi
largimin e menjėhershėm tė forcave tė huaja ushtarake nga trojet e
pushtuara shqiptare dhe kthimin e tyre Shqipėrisė, u bėnė nė emėr tė
Asamblesė Kombėtare qė pėrfaqėsonte tė gjitha trojet e banuara nga
shqiptarėt.
Me Aktin e 28 Nėntorit 1912 sanksionohej e drejta e pamohueshme historike
e kombit shqiptar pėr tė qenė i bashkuar, i lirė e i pavarur nė
trojet e veta, krahas popujve tė tjerė tė Gadishullit Ballkanik. Kjo
ishte njė e drejtė qė buronte nga qenia e tij si popull me gjuhėn, me
kulturėn, me individualitetin e me historinė e vet, e drejtė e fituar
me mundime e sakrifica tė panumėrta nė llogoret e luftės, e drejtė qė
i takonte pėr ndihmesėn e vyer nė dėbimin nga Ballkani tė sunduesve tė
huaj osmanė.
Kuvendi i Vlorės hodhi themelet e shtetit tė ri sovran shqiptar.
Pėr ta siguruar njė fitore tė tillė popullit shqiptar iu desh tė bėnte
njė luftė tė gjatė kundėr sundimtarėve osmanė dhe synimeve
grabitqare tė fuqive tė huaja. Njė varg rrethanash tė brendshme e tė
jashtme kanė bėrė qė kėto lėvizje tė mos arrinin dot objektivin.
Por nė ēdo etapė ato kanė vėnė nė provė forcat materiale e morale
tė popullit shqiptar, kanė pasuruar pėrvojėn e traditat e tij
luftarake dhe kanė krijuar premisat pėr zhvillimin e mėtejshėm tė
luftės. Nė
shek. XIX e nė fillim tė shek. XX kjo luftė u zhvillua mbi baza tė
reja shoqėrore e politike dhe mori karakter tė ndėrgjegjshėm kombėtar.
Shpallja e autonomisė nga Lidhja e Prizrenit dhe ajo e Pavarėsisė nga
Kuvendi i Vlorės mė 1912 janė dy hallkat themelore nė zinxhirin e
ngjarjeve tė lėvizjes kombėtare, tė lidhura organikisht ndėrmjet tyre
si shprehje e vullnetit popullor dhe si pasojė e drejtpėrdrejtė e pėrfundim
logjik i luftės ēlirimtare. Por, Shpallja e Pavarėsisė shqiptare ishte
nė tė njėjtėn kohė njė etapė mė e lartė, e pėrcaktuar nga
zhvillimi progresiv i lėvizjes dhe nga rrethanat ndėrkombėtare.
Nė Gadishullin Ballkanik Shqipėria, sikurse Maqedonia, ishte vendi qė u
ēlirua i fundit nga sundimi i sulltanėve osmanė, nė njė kohė kur
popujt e tjerė fqinjė kishin, kush mė shumė e kush mė pak, dhjetėra
vjet qė bėnin jetė shtetėrore tė pavarur. Kjo vonesė u shkaktua nga
faktorė ekonomikė, shoqėrorė e politikė, tė brendshėm e tė jashtėm,
qė vepruan ndėrsjelltas mbi Lėvizjen Kombėtare Shqiptare dhe pėrcaktuan
ritmet e zhvillimit tė saj.
Prapambetja ekonomike e shoqėrore e vendit ishte padyshim njė faktor qė
vonoi rritjen e forcave organizuese e drejtuese tė lėvizjes kombėtare e
si pasojė e vėshtirėsoi dhe e vonoi Shpalljen e Pavarėsisė. Megjithatė,
edhe pse Shqipėria ishte njė vend i vogėl e mbi tė rėndonte zgjedha e
njė perandorie tė madhe, njė faktor themelor qė e vonoi pėr dhjetėra
vjet pavarėsinė shqiptare ishte ai i jashtėm. Populli shqiptar ka qenė
gjatė gjithė lėvizjes pėr ēlirimin kombėtar i vetėm, pa ndihmėn e
jashtme e pa aleatė. Pėr mė tepėr, shtetet ballkanike fqinje, tė
cilat tė parat patėn siguruar pavarėsinė, luftuan me tė gjitha
mjetet, duke filluar nga presionet diplomatike e duke mbaruar edhe me ndėrhyrje
tė armatosura, kundėr Lėvizjes Kombėtare Shqiptare, e cila pėr nga qėllimet
e saj ishte nė kundėrshtim me planet e tyre tė skllavėrimit ekonomik e
politik dhe tė copėtimit tė Shqipėrisė. Edhe Fuqitė e Mėdha, tė
cilat, gjatė gjithė shek. XIX patėn pėrkrahur popujt e krishterė tė
Ballkanit (serbėt, grekėt, rumunėt e bullgarėt) tė formonin shtetet e
tyre tė pavarura, pėr njė kohė tė gjatė, mbajtėn njė qėndrim mospėrfillės
ndaj ēėshtjes shqiptare.
Nė kėtė qėndrim pati ndikimin e vet edhe fakti qė shqiptarėt, tė
ndarė nė tri fe (edhe pse i bashkonte njė ndėrgjegje e vetme kombėtare),
me njė shumicė zotėruese myslimane, shiheshin nga Evropa e sidomos nga
Rusia e krishtere si njė popull i huaj me to dhe mė i afėrt me turqit
myslimanė. Jo vetėm Rusia, por edhe shtetet e tjera evropiane nuk qenė
shkėputur ende nė atė periudhė nga konceptet e vjetra teokratike pėr
kombin, edhe pse perandorive shumėkombėshe teokratike po u vinte fundi.
Nė kėto kushte, lufta pėr pavarėsinė e Shqipėrisė nuk mund tė mbėshtetej
veēse nė forcat e popullit shqiptar dhe mund tia arrinte qėllimit
vetėm kur tė krijohej njė koniunkturė e favorshme ndėrkombėtare, kur
kontradiktat ndėrmjet Fuqive tė Mėdha mund tė shfrytėzoheshin me
sukses pėr realizimin e saj.
Pavarėsia e Shqipėrisė u shpall nė kushte tė tilla ndėrkombėtare.
Udhėheqėsit e Lėvizjes Kombėtare Shqiptare, nė fazėn e fundit tė
saj, ditėn tė shfrytėzonin me mjeshtėri koniunkturėn politike qė u
krijua me shpėrthimin e Luftės sė Parė Ballkanike, kur nė ēėshtjen
shqiptare u ndeshėn me forcė interesat e kundėrt tė Fuqive tė Mėdha.
Ėshtė meritė e kėtyre atdhetarėve largpamės dhe, nė mėnyrė tė veēantė,
e atdhetarit dhe e diplomatit tė shquar Ismail Qemali, qė, duke u mbėshtetur
nė luftėn e popullit shqiptar brenda vendit, zgjodhėn drejt ēastin e pėrshtatshėm
pėr tė kaluar nga platforma e deriatėhershme politike e lėvizjes pėr
autonominė nė atė tė pavarėsisė. Dhe kjo u realizua pikėrisht mė
28 Nėntor 1912, kur Turqia po dėbohej nga Ballkani, kur Fuqitė e Mėdha
vendosėn tė hiqnin dorė nga ruajtja e status quo-sė nė Ballkan dhe
kur planet e aleatėve ballkanikė pėr ta zhdukur Shqipėrinė, tė pėrkrahura
edhe nga fuqitė e Antantės, u kundėrshtuan nga fuqitė e Lidhjes Tripalėshe.
Vendimi historik i 28 Nėntorit drejtohej megjithatė jo vetėm kundėr
politikės sė Fuqive tė Antantės dhe tė shteteve fqinje tė Ballkanit,
por edhe kundėr planeve tė fuqive tė Lidhjes Tripalėshe. Kėto tė
fundit, sidomos Austro-Hungaria e Italia, si mė tė interesuarat pėr
ēėshtjen shqiptare, ishin nė atė kohė pėr autonominė e Shqipėrisė,
nėn sovranitetin e sulltanit. Pavarėsinė e saj ato e shihnin si
njė variant tė mundshėm tė zgjidhjes sė ēėshtjes shqiptare dhe e
kuptonin nėn prizmin e interesave tė vet, si mjetin qė do tu hapte
rrugėn pėr tė vendosur kontrollin ekonomik e politik mbi Shqipėrinė,
pėr ta pėrdorur popullin shqiptar si gardh kundėr shtrirjes sė
shteteve sllave drejt perėndimit tė Shqipėrisė, si mbėshtetje pėr
shtrirjen e tyre nė Ballkan.
Shpallja e Pavarėsisė sė Shqipėrisė edhe pse, siē do tė provohej me
vendimet e padrejta tė Konferencės sė Ambasadorėve tė Gjashtė Fuqive
tė Mėdha tė Londrės (1913), nuk arriti tė bashkonte nė njė shtet tė
vetėm gjithė territoret e popullsinė shqiptare, duke krijuar pas pesė
shekujsh robėrie Shtetin e Pavarur Shqiptar pėrbėn ngjarjen mė tė
madhe, unikale, nė historinė e kombit shqiptar gjatė shek. XX.
Kthesa historike e 28 Nėntorit 1912 ishte premisa politike themelore pėr
organizimin mbi baza mė tė pėrparuara tė jetės shtetėrore tė
pavarur tė shqiptarėve dhe pėr zhvillimin mė tė shpejtė ekonomik,
shoqėror e kulturor tė vendit. Duke formuar Shtetin e Pavarur Shqiptar
ajo objektivisht krijoi gjithashtu premisat dhe atė bazė shtetėrore e
politike, aq tė nevojshme pėr ta mbajtur tė gjallė ēėshtjen e ēlirimit
dhe tė bashkimit tė tė gjitha trevave shqiptare dhe pėr zgjidhjen pėrfundimtare
tė problemit shqiptar nė Ballkan.
|
|
|